อักษรธรรมล้านนาจัดตามกลุ่มพยัญชนะวรรคตามพยัญชนะภาษาบาลี แบ่งออกเป็น 5 วรรค วรรคละ 5 ตัว เรียกว่า“พยัญชนะวรรค”หรือ“พยัญชนะในวรรค”อีก 8 ตัวไม่จัดอยู่ในวรรคเรียกว่า“พยัญชนะอวรรค”หรือ“พยัญชนะนอกวรรค”หรือ“พยัญชนะเศษวรรค”ส่วนการอ่านออกเสียงเรียกพยัญชนะทั้งหมดนั้น จะเรียกว่า“ตั๋ว”เช่น ตั๋ว กะ/ก/ ตั๋ว ขะ/ข/ ตั๋ว จะ/จ/ เป็นต้น

พยัญชนะปกติ

อักษรไทยที่ปรากฏเป็นการถ่ายอักษรเท่านั้น เสียงจริงของอักษรแสดงไว้ในสัทอักษรสากล ซึ่งอาจจะออกเสียงต่างไปจากอักษรไทย

วัคค์ (วรรค)
ประเภท		อนาสิก							นาสิก
หมวด		หลัก	เติม	หลัก	เติม	หลัก	เติม	หลัก
ก วัคค์	รูป
	ชื่อ	ก๊ะ		คะ	คะ	ก้ะ	ค้ะ	ค้ะ	ง้ะ
	ถอดอักษร	ก		ข	ฃ	ค	ฅ	ฆ	ง
	สัทอักษร	/káʔ/		/xáʔ/	/xáʔ/	/ka᷇ʔ/	/xa᷇ʔ/	/xa᷇ʔ/	/ŋa᷇ʔ/
	อักษร	สูง		สูง		ต่ำ
จ วัคค์	รูป							,
	ชื่อ	จ๊ะ		ซะ		จ้ะ	ซ้ะ	ซ้ะ	ญ้ะ
	ถอดอักษร	จ		ฉ		ช	ซ	ฌ	ญ
	สัทอักษร	/t͡ɕáʔ/		/sáʔ/		/t͡ɕa᷇ʔ/	/sa᷇ʔ/	/sa᷇ʔ/	/ɲa᷇ʔ/
	อักษร	สูง		สูง		ต่ำ
ฏ วัคค์	รูป			,
	ชื่อ	ละต๊ะ		ละทะ		ด๊ะ		ละท้ะ	ละน้ะ
	ถอดอักษร	ฏ		ฐ		ฑ,ฎ,ด		ฒ	ณ
	สัทอักษร	/lə.táʔ/		/lə.tʰáʔ/		/dáʔ/		/lə.tʰa᷇ʔ/	/lə.na᷇ʔ/
	อักษร	สูง		สูง		กลาง		ต่ำ
ต วัคค์	รูป
	ชื่อ	ต๊ะ		ทะ		ต้ะ		ท้ะ	น้ะ
	ถอดอักษร	ต		ถ		ท		ธ	น
	สัทอักษร	/táʔ/		/tʰáʔ/		/ta᷇ʔ/		/tʰa᷇ʔ/	/na᷇ʔ/
	อักษร	สูง		สูง		ต่ำ		ต่ำ
ป วัคค์	รูป
	ชื่อ	บ๊ะ	ป๊ะ	พะ	ฟะ	พ้ะ	ฟ้ะ	พ้ะ	ม้ะ
	ถอดอักษร	บ	ป	ผ	ฝ	พ	ฟ	ภ	ม
	สัทอักษร	/báʔ/	/páʔ/	/pʰáʔ/	/fáʔ/	/pa᷇ʔ/	/fa᷇ʔ/	/pʰa᷇ʔ/	/ma᷇ʔ/
	อักษร	กลาง	สูง			ต่ำ
อวัคค์ (เศษวรรค)
หมวด		หลัก	เติม	หลัก	เติม	หลัก	เติม	หลัก
อวัคค์	รูป
	ชื่อ	ญ้ะ	ยะ	ล้ะ		ล้ะ		ว้ะ
	ถอดอักษร	ย	อย	ร		ล		ว
	สัทอักษร	/ɲa᷇ʔ/	/jáʔ/	/ra᷇ʔ/,/la᷇ʔ/,/ha᷇ʔ/		/la᷇ʔ/		/wa᷇ʔ/
	อักษร	ต่ำ	กลาง	ต่ำ		ต่ำ		ต่ำ
	รูป
	ชื่อ	ซะ		ซะ		ซะ
	ถอดอักษร	ศ		ษ		ส
	สัทอักษร	/sáʔ/		/sáʔ/		/sáʔ/
	อักษร	สูง		สูง		สูง
	รูป					,
	ชื่อ	ฮะ		ล้ะ		อ๊ะ	ฮ๊ะ
	ถอดอักษร	ห		ฬ		อ	ฮ
	สัทอักษร	/háʔ/		/la᷇ʔ/		/ʔáʔ/	/ha᷇ʔ/
	อักษร	สูง		ต่ำ		กลาง	ต่ำ

พยัญชนะซ้อน(พยัญชนะหาง)[แก้]

พยัญชนะซ้อน (ตัวซ้อน) เป็นพยัญชนะที่ใส่ไว้ใต้พยัญชนะตัวอื่นเพื่อทำหน้าที่อย่างใดอย่างหนึ่งดังนี้ คือ 1. เพื่อห้ามไม่ให้พยัญชนะที่ไปซ้อน (ตัวข่ม) ออกเสียงสระอะ หรือ 2. เพื่อทำหน้าที่เป็นตัวสะกด ซึ่งพยัญชนะที่ล้านนารับมาจากภาษาอื่นตั้งแต่แรกจะมีรูปพยัญชนะซ้อนทุกตัว ยกเว้น  กับ  เท่านั้นที่ไม่มี พยัญชนะที่มีรูปพยัญชนะซ้อนมีดังต่อไปนี้

พยัญชนะนอกเหนือจากนี้ ซึ่งได้แก่  เป็นพยัญชนะที่ล้านนาประดิษฐ์ขึ้นมาเอง ดังนั้นจึงไม่มีรูปพยัญชนะซ้อน แต่อย่างไรก็ตามเพื่อให้สามารถเขียนคำที่มาจากภาษาต่างประเทศได้ใกล้เคียงกับภาษาเดิมมากที่สุด จึงสมควรมีการประดิษฐ์รูปพยัญชนะซ้อนของ   และ  ขึ้นมาเพิ่มเติม

พยัญชนะพิเศษ(เฉพาะ)[แก้]

รูป
ชื่อ	อิ๊ แบบบาลี	อี แบบบาลี	อุ๊ แบบบาลี	อู แบบบาลี	เอ แบบบาลี	ลึ	ลือ
ถอดอักษร	อิ	อี	อุ	อู	เอ	ฤ	ฦ
สัทอักษร	/íʔ/	/īː/	/úʔ/	/ūː/	/ēː/	lɯ᷇ʔ	/lɯ̄ː/
รูป
ชื่อ	แล	แล แบบไทลื้อ	นา	ญะญะ	ส สองห้อง	ระโฮง
ถอดอักษร	แล/และ		นา	ญฺญ	สฺส	ร (ควบกล้ำ)
สัทอักษร	/lɛ̄ː/		/nāː/	/n.ɲ/	/t.s/, /s.s/, /sː/	/r/, /l/, /ʰ/

สระ[แก้]

สระจม[แก้]

เป็นสระที่ไม่สามารถออกเสียงได้ด้วยตัวเอง ต้องนำไปผสมกับพยัญชนะก่อนจึงจะสามารถออกเสียงได้ 

สระลอย[แก้]

เป็นสระที่มาจากภาษาบาลี สามารถออกเสียงได้ด้วยตัวเองไม่จำเป็นต้องนำไปผสมกับพยัญชนะก่อน แต่บางครั้งก็มีการนำไปผสมกับพยัญชนะหรือสระแท้ เช่น คำว่า "เอา" สามารถเขียนได้โดยเขียนสระจากภาษาบาลี 'อู' ตามด้วย สระแท้ 'า' คือ 

วรรณยุกต์[แก้]

เนื่องจากล้านนาได้นำเอาระบบอักขรวิธีของมอญมาใช้โดยแทบจะไม่มีการปรับเปลี่ยนเลย และภาษามอญเองก็เป็นภาษาที่ไม่มีวรรณยุกต์ ดังนั้นในอดีตจึงไม่ปรากฏว่ามีการใช้เครื่องหมายวรรณยุกต์ในการเขียนอักษรธรรมล้านนาเลย (เคยมีการถกเถียงกันเรื่องชื่อของล้านนาว่าจริงๆแล้วชื่อ "ล้านนา" หรือ "ลานนา" กันแน่ แต่ในที่สุดก็ได้ข้อสรุปว่า "ล้านนา") จนกระทั่งในระยะหลังเมื่ออิทธิพลของสยามแผ่เข้าไปในล้านนาจึงปรากฏการใช้รูปวรรณยุกต์ในการเขียนอักษรธรรมล้านนา

รูป
ชื่อ	ไม้เยาะ	ไม้ขอจ๊าง
ถอดอักษรชื่อ	ไม้เหยาะ	ไม้ขอช้าง
ถอดอักษรรูป	่	้
สัทอักษร	/máj.jɔ́ʔ/	/máj.xɔ̌ː.t͡ɕáːŋ/

ภาษาล้านนาสามารถผันได้ 6 เสียง (จริงๆแล้วมีทั้งหมด 7 หรือ 8 เสียง แต่ในแต่ละท้องถิ่นจะใช้เพียง 6 เสียงเท่านั้น) การผันจะใช้การจับคู่กันระหว่างอักษรสูงกับอักษรต่ำจึงทำให้ต้องใช้วรรณยุกต์เพียง 2 รูปเท่านั้น คือ เอก กับ โท (เทียบภาษาไทยกลาง) เช่น

การที่มีรูปวรรณยุกต์เพียง 2 รูปนี้ทำให้เกิดปัญหากับอักษรกลาง คือ ไม่สามารถแทนเสียงได้ครบทั้ง 6 เสียง ดังนั้นจึงอาจอนุโลมให้แต่ละรูปศัพท์แทนการออกเสียงได้ 2 เสียง

เสียงวรรณยุกต์สำเนียงเชียงใหม่มี 6 เสียง คือ เสียงจัตวา, เสียงเอก, เสียงโทพิเศษ, เสียงสามัญ, เสียงโท, และเสียงตรี^[2]

เสียงวรรณยุกต์	ตัวอย่าง	การถอดรหัสเสียง	การออกเสียง	ความหมายในภาษาไทย
เสียงจัตวา	ขา	/xǎː/	[xaː˩˦]	ขา
เสียงเอก	ข่า	/xàː/	[xaː˨˨]	ข่า
เสียงโทพิเศษ	ฃ้า	/xa᷇ː/	[xaː˥˧]	ฆ่า
เสียงสามัญ	ฅา	/xaː/	[xaː˦˦]	หญ้าคา
เสียงโท	ไฮ่	/hâjː/	[hajː˦˩]	ไร่
เสียงตรี	ฟ้า	/fáː/	[faː˦˥˦]	ฟ้า

การแสดงเสียงวรรณยุกต์

การแสดงเสียงวรรณยุกต์ของคำเมืองสำเนียงเชียงใหม่

เสียงวรรณยุกต์	คำเป็น สระยาว	คำเป็น สระยาว ไม้เอก	คำเป็น สระยาว ไม้โท	คำตาย สระสั้น	คำตาย สระยาว
อักษรสูง	เสียงจัตวา	เสียงเอก	เสียงโทพิเศษ	เสียงจัตวา	เสียงเอก
อักษรกลาง	เสียงสามัญ	เสียงเอก	เสียงโทพิเศษ	เสียงจัตวา	เสียงเอก
อักษรต่ำ	เสียงสามัญ	เสียงโท	เสียงตรี	เสียงตรี	เสียงโท